Στις μέρες μας, οι δημοκρατίες παγκοσμίως φαίνεται να χάνουν το κύρος τους και να επικρίνονται επειδή δεν μπορούν να δώσουν λύσεις στα καθημερινά προβλήματα των πολιτών. Αυτή η δυσαρέσκεια προσφέρει πρόσφορο έδαφος για την άνοδο λαϊκιστών ηγετών, όπως παρατηρήθηκε πρόσφατα στην Ιταλία και την Ουγγαρία. Ακόμα και οι Ηνωμένες Πολιτείες, σύμβολο της φιλελεύθερης δημοκρατίας, μπορεί να βρεθούν σύντομα με έναν πρόεδρο που θα προωθεί λαϊκιστικές πολιτικές και έντονο εθνικιστικό λόγο. Αν και οι δημοκρατίες αντιμετωπίζουν σοβαρές εξωτερικές απειλές, όπως οι σχέσεις με αυταρχικά καθεστώτα και οι συνεχιζόμενες συγκρούσεις (π.χ. ο πόλεμος Ρωσίας-Ουκρανίας), τα μεγαλύτερα προβλήματα τους προκύπτουν από το εσωτερικό. Εκτός από τον λαϊκισμό, η διάδοση της παραπληροφόρησης, που ενισχύει ακραίες τάσεις, επιδεινώνει περαιτέρω την κατάσταση.
Ανάλυση
Πώς μπορούμε να ορίσουμε τον λαϊκισμό; Ένας και μόνο ορισμός μπορεί να είναι παραπλανητικός ή πολύ περιοριστικός. Καλύτερα είναι να εξετάσουμε συγκεκριμένες περιπτώσεις χωρών με λαϊκιστές ηγέτες, ώστε να εντοπίσουμε κοινά χαρακτηριστικά και επαναλαμβανόμενα μοτίβα συμπεριφοράς.
Λαϊκισμός
Ένα παράδειγμα είναι ο Ανδρέας Παπανδρέου, ο οποίος διετέλεσε πρωθυπουργός της Ελλάδας από το 1981 έως το 1989 και ξανά από το 1993 έως το 1996. Υπήρξε ιδιαίτερα δημοφιλής, ανεβαίνοντας στην εξουσία μετά την πτώση της χούντας. Την ώρα που η Ελλάδα όδευε προς ισχυρότερες συμμαχίες με δυτικούς εταίρους, ο Παπανδρέου επέλεξε έναν αριστερό, εθνικιστικό λόγο, σε μια περίοδο όπου η γεωστρατηγική θέση της Ελλάδας στη Μεσόγειο είχε μεγάλη σημασία, εν μέσω Ψυχρού Πολέμου. Υποσχέθηκε απομάκρυνση των αμερικανικών βάσεων, σοσιαλιστική διακυβέρνηση και απόρριψη των ευρωπαϊκών θεσμών. Αυτή η ρητορική βρήκε πρόσφορο έδαφος στην κοινή γνώμη. Ωστόσο, στο τέλος της θητείας του οι ΗΠΑ διατήρησαν τις βάσεις τους και οι σχέσεις με την ΕΕ ενισχύθηκαν. Με άλλα λόγια, ο Παπανδρέου χρησιμοποίησε τον λαϊκιστικό λόγο για να κερδίσει τη λαϊκή υποστήριξη, αλλά οι πράξεις του τελικά ενίσχυσαν ακριβώς εκείνες τις συμμαχίες που υποτίθεται πως απέρριπτε. Αυτή η τακτική υπονομεύει την εμπιστοσύνη στους δημοκρατικούς θεσμούς.
Ο λαϊκισμός δεν περιορίζεται σε συγκεκριμένη ιδεολογία. Το 2016, ο Ντόναλντ Τραμπ εξελέγη πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, χρησιμοποιώντας έντονη εθνικιστική ρητορική. Στόχος του ήταν κυρίως οι παράτυποι μετανάστες από το Μεξικό, τους οποίους παρουσίαζε ως απειλή για τη χώρα. Αυτή η δαιμονοποίηση μιας ομάδας ανθρώπων αποτελεί κλασικό λαϊκιστικό μοτίβο: προσπάθεια συσπείρωσης του κοινού γύρω από έναν “εχθρό”. Παράλληλα, ο Τραμπ υποσχέθηκε μεγάλα έργα, όπως το περιβόητο “τείχος” στα σύνορα με το Μεξικό, που ποτέ δεν χρηματοδοτήθηκε από το Μεξικό, ενώ κατασκευάστηκε μόλις ένα μικρό μέρος του. Όπως και στην περίπτωση Παπανδρέου, οι εντυπωσιακές υποσχέσεις έμειναν τελικά μετέωρες, κλονίζοντας την πίστη των ψηφοφόρων.
Αυτά τα παραδείγματα δείχνουν ότι οι λαϊκιστές ηγέτες συχνά χρησιμοποιούν εθνικιστικό λόγο για να συσπειρώσουν τον λαό ενάντια σε έναν υποτιθέμενο εχθρό. Επιπλέον, κάνουν μεγάλες, ελκυστικές υποσχέσεις που δεν υλοποιούνται. Έτσι, υπονομεύουν τη δημοκρατία, καθώς παραπλανούν το εκλογικό σώμα και εν τέλει το προδίδουν. Όσο περισσότεροι λαϊκιστές ηγέτες εκλέγονται με αυτόν τον τρόπο, τόσο αυξάνεται ο κίνδυνος να τους μιμηθούν και άλλοι, οδηγώντας σε δημοκρατική οπισθοδρόμηση.
Παραπληροφόρηση
Η παραπληροφόρηση, συχνά εργαλείο στα χέρια λαϊκιστών, επιδεινώνει την κατάσταση. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα υπήρξε η εκστρατεία υπέρ του Brexit στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Η καμπάνια του Vote Leave ισχυρίστηκε ψευδώς ότι η Βρετανία έστελνε 350 εκατομμύρια λίρες την εβδομάδα στην ΕΕ, υπονοώντας ότι αυτά τα χρήματα θα μπορούσαν αντίθετα να στηρίξουν το Εθνικό Σύστημα Υγείας (NHS). Το μήνυμα προβλήθηκε ευρέως, ακόμα και πάνω σε λεωφορείο που περιόδευε τη χώρα. Στην πραγματικότητα, ο αριθμός αυτός ήταν παραπλανητικός, καθώς δεν υπολόγιζε την έκπτωση (rebate) που λάμβανε η Βρετανία και άλλες δαπάνες που επέστρεφαν στο Ηνωμένο Βασίλειο από την ΕΕ. Επιπλέον, δεν υπήρχε καμία εγγύηση ότι τα χρήματα θα κατέληγαν στο NHS. Παρόλα αυτά, αυτό το ψευδές επιχείρημα επηρέασε την κοινή γνώμη, συμβάλλοντας στο οριακό αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος υπέρ της εξόδου από την ΕΕ. Σχεδόν μια δεκαετία αργότερα, η Βρετανία βλέπει την οικονομία της να υπολείπεται κατά 2,5% σε σχέση με αυτό που θα μπορούσε να είναι αν παρέμενε στην ΕΕ, επιβεβαιώνοντας τις αρνητικές συνέπειες της λανθασμένης επιλογής.
Η παραπληροφόρηση έπαιξε ρόλο και στην αντιμετώπιση της πανδημίας Covid-19 από τον Πρόεδρο Μπολσονάρο στη Βραζιλία. Από την αρχή υποβάθμισε τη σοβαρότητα του ιού, αποτρέποντας την έγκαιρη λήψη μέτρων και επηρεάζοντας αρνητικά τη δημόσια υγεία. Όταν εμφανίστηκαν τα εμβόλια, εκείνος επέλεξε να μην εμβολιαστεί, δίνοντας το κακό παράδειγμα. Η Βραζιλία σημείωσε πολύ υψηλούς δείκτες θνησιμότητας. Το YouTube αφαίρεσε βίντεο της κυβέρνησης Μπολσονάρο που διέδιδαν ψευδείς πληροφορίες για την πανδημία, επιβεβαιώνοντας το πόσο επιζήμια μπορεί να γίνει η παραπληροφόρηση.
Αυτές οι περιπτώσεις δείχνουν πόσο επικίνδυνη είναι η παραπληροφόρηση για τη δημοκρατία. Στη Βρετανία, παραπλανήθηκαν οι ψηφοφόροι για να στηριχθεί μια πολιτική απόφαση ιστορικής σημασίας. Στη Βραζιλία, η εσκεμμένη παραπληροφόρηση σχετικά με την πανδημία κόστισε ανθρώπινες ζωές. Και στις δύο περιπτώσεις βλέπουμε πώς η χειραγώγηση της πληροφορίας μπορεί να υπονομεύσει την εμπιστοσύνη στους θεσμούς και, κατ’ επέκταση, την ίδια τη δημοκρατία.
Συμπέρασμα
Λαμβάνοντας υπόψη τα παραδείγματα προέδρων από διαφορετικά πολιτικά φάσματα, μπορούμε να πούμε ότι οι λαϊκιστές ηγέτες συχνά στηρίζονται στον εθνικιστικό λόγο, ενωτικό αλλά και διχαστικό ταυτόχρονα, και προβάλλουν ψεύτικες ή δύσκολα πραγματοποιήσιμες υποσχέσεις για να προσελκύσουν ψηφοφόρους. Παράλληλα, η παραπληροφόρηση εξελίσσεται σε ένα ισχυρό “όπλο” κατά των δημοκρατικών αξιών, όπως φάνηκε στην καμπάνια για το Brexit στο Ηνωμένο Βασίλειο, αλλά και στη διαχείριση της πανδημίας Covid-19 από τον Μπολσονάρο στη Βραζιλία. Αυτές οι πρακτικές έχουν καταστροφικές επιπτώσεις στους δημοκρατικούς θεσμούς, υπονομεύουν την εμπιστοσύνη του πολίτη και οδηγούν σε μια σταδιακή, αλλά ανησυχητική, υποχώρηση των δημοκρατικών προτύπων.
Ο Σπύρος Τσαπάρας είναι προπτυχιακός φοιτητής Διεθνών Σχέσεων και Ευρωπαϊκών Υποθέσεων στο American College of Greece – Deree.